Συμπόσιο: Τέχνη αειφέρουσα παιδεία

Ανακοίνωση στο 4ο Πανελλήνιο Συμπόσιo
Το αειφόρο σχολείο του παρόντος και του μέλλοντος
Αθήνα 22-24 Ιανουαρίου 2010, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Τέχνη, αειφέρουσα παιδεία
Δρ Κορίνα Πρεβεδουράκη
Ζωγράφος – Εκπαιδευτικός
Υποδιευθύντρια Καλλιτεχνικού Γυμνασίου Γέρακα

Είναι τιμή μου να βρίσκομαι ανάμεσά σας, διότι έχω τη δυνατότητα να σας ενημερώσω για τη λειτουργία ενός τύπου δημόσιου σχολείου, το οποίο διαφέρει από τα υπόλοιπα. Ενός σχολείου, όπου επαναδιατυπώνεται η σχέση διδασκαλίας μάθησης, αφού οι διδάσκοντες, ακολουθώντας τις παραινέσεις που εκφράζει ο Α. Beaudot στο πόνημα Sociologie de l’ école, ενθαρρύνουν κάθε διδασκόμενο να εκφράζεται ελεύθερα, συνδέοντας την προσωπικότητα με τη δημιουργικότητα, βάσει των ατομικών δεξιοτήτων, προτιμήσεων και ενδιαφερόντων.

Πριν από πολλούς αιώνες, στον Πολιτικό (στ. 299e), ο Πλάτων επικεντρώνεται στην αναγκαιότητα της τέχνης και τη δημιουργική ελευθερία των καλλιτεχνών. Συγκεκριμένα αναφέρει πως «αν ένας νόμος εμπόδιζε τον καλλιτέχνη να ερευνά, οι τέχνες θα χάνονταν για πάντα, χωρίς ελπίδα να ξαναγεννηθούν. Και η ζωή μας, που έτσι κι αλλιώς είναι γεμάτη βάσανα, θα γινόταν αφόρητη».

Η διαδικασία εκπολιτισμού, όπως προκύπτει μέσα από τις φιλοσοφικές απόψεις του Πλάτωνος, αφορά στη συγκρότηση της πολιτείας, η οποία σύμφωνα με τις ιδέες – τα ιδεατά πρότυπα θα καλλιεργεί τις ανθρώπινες αρετές. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής συγκρότησης το άτομο θα βρίσκει την πλήρωσή του και ταυτόχρονα θα ανήκει στο «κοινόν της πόλεως». Αμφίπλευρα, δηλαδή, η καλλιέργεια του ατόμου εξαρτάται από τη συνεργασία με τους συνανθρώπους και ενισχύει τη συνοχή, τη λειτουργικότητα και την αποτελεσματικότητα της ομάδας. Προοδευτικά, έτσι, με τη δημιουργική αναζήτηση και τη σαφήνεια του λόγου, του μέτρου και της αρμονίας, με την κατά το δυνατόν ακριβέστερη γνώση των δεδομένων της ζωής και τη συνεργασία, οι πολίτες θα οδηγούνται σε διαρκή βελτίωση τόσο από υλική – πρακτική όσο και από ηθική – θεωρητική άποψη.

Βασισμένη στις απόψεις που εκφράζει ο E. Durkheim στη μελέτη Education and Sociology, η σύγχρονη παιδαγωγική σκέψη υποστηρίζει πως στη διαδικασία εκπολιτισμού εντάσσεται η εκπαιδευτική πράξη, η οποία ως στόχο έχει τη γαλούχηση, τη μύηση των νέων στις ανθρωπιστικές αρχές καθώς διαμορφώνει ολοκληρωμένες προσωπικότητες, άτομα με συνείδηση και ευαισθησία. Παρ’ όλ’ αυτά η εκπαίδευση κατά τον 21ο αιώνα, στα πλαίσια της τεχνολογικά υπερ-αναπτυγμένης κοινωνίας, δεν φαίνεται να προτάσσει τη μεθοδική αξιοποίηση των τεχνών.
Αναλυτικότερα, η αισθητική αγωγή λειτουργεί ως υποβαθμισμένο μάθημα στο ευρύτερο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας που υπερηφανεύεται ότι θεμελίωσε το Δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Αφενός στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα του γυμνασίου η αισθητική αγωγή περιορίζεται σε μάθημα μονόωρης διάρκειας.

Αφετέρου στο πρόγραμμα του λυκείου συμπεριλαμβάνεται ως μάθημα επιλογής, παραγκωνισμένο από το πλήθος των γνώσεων που προσφέρουν τα σημαντικά μαθήματα για την εισαγωγή στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Με τον τρόπο αυτό κατευθύνουμε τα παιδιά μας σε βαθμοθηρικές πρακτικές, ενισχύοντας την επιφανειακή προσέγγιση των πραγμάτων και τον καταναλωτισμό, αλλά περιορίζοντας την αμεσότητα και τη δημιουργική ενασχόληση. Κατ’ επέκταση τους οδηγούμε να βιώνουν τη ζωή έμμεσα, ωσάν επικοινωνιακό πρόσχημα και διαδικτυακό τόπο.

Στην ίδια χώρα, την Ελλάδα εννοώ, η δημόσια καλλιτεχνική εκπαίδευση διαφοροποιείται μόνο στις περιπτώσεις των καλλιτεχνικών σχολείων. Στα σχολεία αυτά θα αναφερθώ, προκειμένου να υποστηρίξω την αναγκαιότητα να πολλαπλασιαστούν και να απλωθούν σε ολόκληρη τη χώρα. Διότι η καλλιτεχνική εκπαίδευση προσεγγίζοντας την τέχνη και τη δημιουργικότητα, δυναμικά και συστηματικά συνεισφέρει στην αειφόρο καλλιέργεια της αισθητικής και ηθικής υπόστασης των μαθητών.

Ειδικότερα στο καλλιτεχνικό σχολείο του Γέρακα εφαρμόζουμε διδακτικές πρακτικές βιωματικής προσέγγισης και διεπιστημονικότητας, ακολουθώντας το ολιστικό, αρχαιοελληνικό θα λέγαμε, πρότυπο, το οποίο εμπλέκει στην παιδαγωγική εξίσου το νου, τα συναισθήματα και τα βιώματα. Κατά τον προηγούμενο αιώνα, ερευνώντας για τη διανοητική ανάπτυξη του παιδιού ο J. Piaget στο έργο του The Child’s Conception of the World όρισε την έννοια «ενεργητική αφομοίωση». Όπως συμπέρανε, η γνώση προοδευτικά εμπλουτίζεται, καθώς ο άνθρωπος μαθαίνει κάτι νέο, βασισμένος σε προηγούμενες εγγραφές που ήδη έχουν καταχωρηθεί στο γνωστικό, συναισθηματικό και σωματικό επίπεδο. Διότι η νοημοσύνη εξελίσσεται, εφόσον το παιδί θέτει νέα ερωτήματα για την κατανόηση του όλου, αρχής γενομένης από τον τρόπο με τον οποίο θα εμπλακεί βιωματικά σε μια κατάσταση. Επιπλέον μέσα από το βίωμα διαμορφώνεται η συμπεριφορά. Έτσι εδραιώνεται η προσαρμογή τού νεαρού ατόμου στα δεδομένα του περιβάλλοντος και αναπτύσσεται κριτική στάση απέναντι σε ενέργειες που επηρεάζουν άμεσα τη ζωή αλλά και καθορίζουν το μέλλον του πλανήτη γη.

Η βιωματική δημιουργική σπουδή της τέχνης, η οποία συμπεριλαμβάνει το σχέδιο, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, την ιστορία της τέχνης, τη χαρακτική, την κεραμική, τη φωτογραφία, τη γραφιστική και την πειραματική χρήση διάφορων υλικών, προσφέρει στους νέους ερεθίσματα, για να βρεθούν μπροστά σε ζητήματα αρμονίας, αντίθεσης, συμπληρωματικότητας, σύγκρουσης, ρυθμών, σχημάτων, όγκων και ιδεών. Η εμπειρία αυτή αναπτύσσει αίσθημα αυτονομίας και ανεξαρτησίας. Ενδυναμώνει την ευθύνη για υποστήριξη συλλογικών διαδικασιών. Ενισχύει τη φροντίδα για την ολοκλήρωση ενός έργου. Τελικά, καθιστά ικανούς τους μαθητές να αποτιμούν κάθε προσωπική προσπάθεια, η οποία συνδέει την αισθητική εμπειρία με έρευνα και γνώση, με δράση, με αξιολόγηση, με αναθεωρήσεις και επαναπροσδιορισμούς, εξοικειώνοντάς τους με διαφορετικές ιδέες και εμπνέοντας σεβασμό για τους άλλους, οι οποίοι δημιουργικά συνυπάρχουν στη σχολική κοινότητα. Με τον τρόπο αυτό, οι συγκρούσεις πάνω σ’ ένα κοινό θέμα σταδιακά υποχωρούν, ενώ οι προσωπικές απόψεις αλληλοσυμπληρώνονται, διαμορφώνοντας προοδευτικά μια κοινά αποδεκτή από τους περισσότερους τουλάχιστον, πεποίθηση.

Το πρόγραμμα γενικής παιδείας της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ενισχύεται στα καλλιτεχνικά σχολεία με μαθήματα τριών καλλιτεχνικών κατευθύνσεων: Εικαστικών Τεχνών, Θεάτρου Κινηματογράφου, και Χορού. Η ημερήσια λειτουργία των σχολείων αυτών διαρκεί εννέα ώρες.
Το Καλλιτεχνικό Γυμνάσιο – Λύκειο του Γέρακα λειτουργεί από το 2003-04, συγκεντρώνοντας μαθητές από ολόκληρο το λεκανοπέδιο. Το σχολείο επιδιώκει να συνδυάσει την καλλιτεχνική παιδεία και την εκπαιδευτική διαδικασία, χωρίς να προορίζεται αποκλειστικά για «παιδιά ταλέντα». Κάθε μαθητής / τρια αναπτύσσει και αφομοιώνει το σύστημα γνώσης αντίληψης, εμπλουτίζοντας διαρκώς τα εργαλεία της σκέψης και της έκφρασής του / της. Η ανταπόκριση των μαθητών στα μαθήματα προϋποθέτει τη δημιουργικότητα και συνεπάγεται την ουσιαστικότερη συμμετοχή και την ενίσχυση του «συνειδέναι». Κατά συνέπεια, η νεώτερη γενιά θωρακίζεται ενάντια στην παραίτηση, τη συνήθη παθητική αποδοχή και τον επιφανειακό εντυπωσιασμό. Επιπλέον η σημαντική εμπειρία αναπαράστασης βιωμάτων, ιδεών, εννοιών και συγκινήσεων με διαφορετικούς τρόπους διεγείρει το συναισθηματικό κόσμο, ολοκληρώνοντας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την προσωπικότητα και εδραιώνοντας την ισόρροπη κοινωνικότητα.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’60, αναφερόμενος στην ανάπτυξη του νέου ατόμου και εκσυγχρονίζοντας τις σκέψεις του Πλάτωνος, στο έργο The Child and the Outside World: Studies in Developing Relationships ο D.W. Winnicott επεσήμανε πως η ωριμότητα σχετίζεται με την ανάπτυξη της προσωπικότητας και τη διαδικασία κοινωνικοποίησης. Στη συνέχεια πρόσθεσε πως ο κοινωνικός άνθρωπος φροντίζει τις δικές του προσωπικές ανάγκες, χωρίς να αποτυγχάνει στην ανάληψη ευθυνών για τη διατήρηση ή την τροποποίηση της κοινωνίας, η οποία του έχει κληροδοτηθεί. Όποτε το νέο άτομο αποδέχεται πως η ανεξαρτησία δεν είναι απόλυτη, δεν απομονώνεται, αλλά ανταποκρίνεται στο περιβάλλον με μια εσωτερική συνείδηση, τότε αναπτύσσεται μία διαδικασία ανταπόκρισης, κατά την οποία το άτομο και το περιβάλλον συντονίζονται.

Πριν από ένα χρόνο ο σκηνοθέτης Β. Παπαβασιλείου, αντιπρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Θεάτρου και Χορού, απευχόταν ο όρος «πολιτισμός» να καταντήσει ένα ιδεολόγημα, που θα σημαίνει τα πάντα και τίποτα. Υπεραμυνόταν της επιτακτικής ανάγκης να σκύψουμε σοβαρά πάνω από τις τέχνες, προκειμένου συνεχώς να επαναβεβαιώνουμε την εκπολιτιστική εξέλιξη. Το ίδιο διάστημα, στο συμπόσιο με θέμα «Πολιτισμός και Περιβάλλον», ο καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Χρ. Γιαλλουρίδης, διευθυντής του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, χαρακτήριζε τις έννοιες «τέχνη» και «πολιτισμός» ως απολύτως αλληλένδετες, διότι αποτελούν τον τρόπο, τη διαδρομή και το περιεχόμενο της ανθρώπινης δράσης, αφού συνδέουν τηζωή με την ποιότητα. Επέμεινε, δε, στην αναγκαιότητα να προστατεύσουμε όχι μόνο ό,τι παραπέμπει στη φύση, στη θάλασσα, στις ακρογιαλιές, στα δάση, στα ποτάμια, αλλά και στην επιτακτική ανάγκη επαναπροσδιορισμού της κουλτούρας μας γύρω από το περιβάλλον. Ο επαναπροσδιορισμός αυτός αφορά σε νοοτροπίες και αντιλήψεις, που καθορίζουν το σχεδιασμό και τη μεθόδευση της ανθρώπινης δράσης, προκειμένου να σωθεί ό,τι μας περιβάλλει όχι μόνο σε τοπικό ή εθνικό, αλλά, πολύ περισσότερο, σε πολιτιστικό και πανανθρώπινο επίπεδο.

Η καλλιτεχνική εκπαιδευτική πράξη συμβάλλει ποιοτικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας, στην ενίσχυση της δημιουργικότητας και, εν γένει, στον εκπολιτισμό των παιδιών. Αποκωδικοποιούμε τα έργα τέχνης και αποκαλύπτουμε την ουσία τους στους μαθητές. Μυούμε τους νέους ως θεατές έργων τέχνης, βιωματικά να προσλαμβάνουν τα σημαινόμενα, να τα αφομοιώνουν και δημιουργικά να συνομιλούν με αυτά.

Παιδαγωγούμε τη νέα γενιά, ώστε σε οποιαδήποτε μελλοντική επαγγελματική επιλογή να μπορεί να αποδεικνύει ευρηματικότητα, να επιδεικνύει ευελιξία, να αξιοποιεί την κριτική αντίληψη, να δραστηριοποιείται με ένταση και αντοχή, να παρεμβαίνει όπου και όποτε κρίνει πως είναι απαραίτητο, να διαθέτει γνώση, γνώμη και ισχυρή θέληση.
Εν τέλει να ερωτεύεται, να πιστεύει στη φιλία, να φέρει διαρκώς συνείδηση και αίσθημα ευθύνης, να συμμετέχει σε ό,τι συμβαίνει στον κόσμο. Επομένως στο Καλλιτεχνικό Γυμνάσιο Γέρακα, η καλλιτεχνική εκπαιδευτική πράξη ταυτίζεται με την έννοια της αειφορίας, που στην προκειμένη περίπτωση σημαίνει τη διαρκή παραγωγή άξιων εμπειριών μάθησης και αυτογνωσίας σε έναν κόσμο που είναι γεμάτος περιβαλλοντική αμέλεια και κοινωνική αδιαφορία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Beaudot A., Sociologie de l’ école, ed. Dunod, Paris 1981
• Coleman D., Emotional Intelligence, ed. Bentam Books, London 1995
• Γιαλλουρίδης Χρ., Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, Τριήμερο συμπόσιο Πολιτισμός και Περιβάλλον, Δελφοί 4-12 Ιουλίου 2008
• Chapman L.H., Διδακτική της Τέχνης – Προσεγγίσεις στην Καλλιτεχνική Αγωγή (μτφρ. Α. Λαπουρτάς, Γ. Χαραλαμπίδης, Ειρ. Κυπραίου, Α. Βαρδάλου), εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1993
• Durkheim Ε., Education and Sociology (English trans. S.D. Fox), ed. The Free Press, New York 1956
• Piaget, J., The Child’s Conception of the World, (English trans. N.J. Paterson), ed. Littlefield, Adams, London 1960
• Παπαβασιλείου Β., Τετράδια Πολιτισμού, τ. 3-4, εκδ. ΥΠ.ΠΟ, Αθήνα 2008
• Πλάτωνος, Πολιτικός (μτφρ. Β.Ι. Τζαφάρα), εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1975
• Read H., Education through Art, ed. Faber and Faber, London 1937
• Winnicott D.W., The Child and the Outside World: Studies in Developing Relationships, ed. Travistock, London 1957